Op 9 april 2015 hebben Don Bockman en Hans Slijp het Symposium “Herdenken blijft een opgave”, bezocht.

Nog altijd speelt de Tweede Wereldoorlog een prominente rol in onze herinnering cultuur. De afgelopen jaren ontstond de vrees dat de aandacht voor het herdenken van de oorlog zou afnemen, maar het tegendeel is waar. Zo is het aantal bezoekers aan musea met een Tweede Wereldoorlog collectie zelfs gestegen. Vijfenzeventig jaar na het begin van de oorlog zijn er vier generaties die met elkaar herdenken. Herdenken is geen stilstaand proces. Wie en wat we herdenken en hoe we dat doen verandert mee met de tijd. Hoe zorgen we ervoor dat nieuwe generaties betrokken blijven bij het herdenken van de Tweede Wereldoorlog en tegelijkertijd de ruimte krijgen om hier hun eigen betekenis en invulling aan te geven?

Die vraag stond centraal tijdens het symposium op 9 april 2015 dat de Erfgoed Academie Brabant in de Spoorzone in Tilburg organiseerde. In deze korte impressie krijgt u een samenvatting van de lezingen en een indruk van de expositie De verbeelding van herdenken en herinneren die naar aanleiding van het symposium werd ingericht.

We begonnen de dag met een Panelgesprek met Marnix Bakermans, Roel Augusteijn, Adriaan Sanders en Jeroen van den Eijnde.

Veel erfgoedinstellingen en gemeen­tes zijn op zoek naar een eigentijdse en historisch verantwoorde invulling van herdenken en verzoenen. Dat levert soms fel verzet op. Want mag je uitgere­kend op 4 mei ook gesneuvelde Duitsers herdenken? En mag je bij re-enactment eigenlijk wel Duitse legeruniformen dragen? In deze discussie analyseren vier panelleden enkele spraakmakende, actuele casussen over het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Waarom gaat het daarbij in sommige gevallen mis? Wat zijn succesfactoren? De panelleden zijn: Marnix Bakermans (burgemeester Landerd), Roel Augus­teijn (oud-burgemeester Maasdonk), Adriaan Sanders (voorzitter Heemkun­dekring Uden) en Jeroen van den Eijnde (directeur Nationaal Monument Kamp Vught).

Vier casussen

Roel Augusteijn vertelt dat de heemkunde kring van Geffen het idee had opgevat om een boek te publiceren over de strijd rond Geffen in 1944. Bovendien wilde de heemkundekring daarbij zichtbaar maken dat de tij­den veranderd waren en dat er nu ook sprake was van verzoening. Symbolisch wilde men een monument onthul­len waarop de namen stonden van alle slachtoffers, zowel joodse, geallieerde en Nederlandse als Duitse slachtoffers. Dit plan had lokaal een breed draagvlak, maar toen in de pers bekend werd dat ook de namen van Duitse slachtoffers vermeld zouden worden, kwamen en­kele joodse organisaties fel in opstand. Omdat de gemeente het niet op de spits wilde drijven, besloot men om geen na­men op het monument te zetten.”

Marnix Bakermans maakte als burge­meester van Landerd een vergelijkbare ervaring mee: “De stichting Vier Vrijheid Schaijk had voor de Bevrijdingsdag in 2014 als thema ‘Verzoening’ gekozen. Als uitwerking hiervan wilde men on­der andere een gedenksteen voor een in Schaijk gesneuvelde Duitse piloot onthullen. De tijd was rijp voor verzoe­ning, vond men. Maar ook in Schaijk stak de storm op en al snel kwam men tot de conclusie dat het niet verstandig was om de onthulling op 4 mei te doen. De steen voor de Duitse piloot is pas in februari 2015 onthuld.”

Adriaan Sanders wilde met de heemkunde kring van Uden bij de herdenking van Market Garden voor de jeugd iets ‘typisch Udens’ neerzetten. Zo kwamen ze uit bij de gebeurtenissen op 18 sep­tember 1944: op die dag reden de eerste bevrijders de gemeente binnen, terwijl de laatste Duitsers bij vliegveld Volkel vertrokken. Onderweg kwamen ze elkaar tegen en dat tafereel wilde men naspelen via re-enactment, compleet met Duitsers in Wehrmacht uniformen. Adriaan: “Natuurlijk dachten we: uitkijken! Daarom vroegen we hiervoor officieel een vergunning aan bij de gemeente. De burgemeester zei zeer nadrukke­lijk dat het evenement ‘volledig ver­antwoord’ was. Maar toen ontving de re-enactmentgroep een memo van de korpschef van de politie, waarin stond dat deze activiteit niet werd toegestaan, ondanks de toezegging van de burgemeester. Hierop werd de activiteit afgelast. Duitsers in overall mocht wel, maar een soldatenuniform was uit den boze.”

Jeroen van den Eijnde vertelt: “Hon­derd meter van het hoofdgebouw van Kamp Vught ligt Barak 1b, een authen­tieke gevangenenbarak die op instorten stond. We hebben dit gebouw geres­taureerd en wilden daarin niet alleen verhalen over het concentratiekamp vertellen, maar ook de andere verha­len die verbonden zijn met die plek. Zo werden na de oorlog in diezelfde barak eerst collaborateurs, collaboratiever­dachten en Rijksduitsers onderge­bracht en daarna geëvacueerde Duitsers uit de grensstreken. Na een periode van leegstand werden er Molukkers in gehuisvest. Allemaal gedwongen, tussen die vier muren onder dat ene dak. Omdat er meer parallellen tussen de bewonersgroepen waren dan verschillen, besloten we de verhalen van al deze groepen te vertel­len. Niet los van elkaar, maar bij elkaar binnen thema’s. Bijvoorbeeld bij het thema Onmacht kwamen verhalen van joodse en verzetsslachtoffers, maar ook van collaborateurs.

Vanuit de zaal wordt opgemerkt dat de begrippen herdenking en verzoening in deze discussie door elkaar worden gehaald. De vraag is namelijk: moet je wel verzoening willen op een herden­kingsdag als 4 mei? Jeroen reageert: “Een monument is qua symboliek en vorm inderdaad erg beladen. Je zou bij verzoening misschien beter kunnen kiezen voor andere activiteiten, zoals scholenuitwisseling, een jumelage of Duitse burgers uitnodigen in je ge­meente.” Ook Marnix Bakermans erkent dat je een verzoening moet loskoppelen van de herdenkingsdag 4 mei. Hij denkt dat je daarbij zeker naar andere vormen moet zoeken, maar hij geeft daarbij ook aan dat het eigenlijk maar om een heel kleine club gaat die de hele discussie onmogelijk maakt. Adriaan Sanders is het helemaal met hem eens: “Je krijgt niet de kans om op een historisch ver­antwoorde wijze verhalen over te dra­gen: als je Duitse soldaten in overalls moet gaan kleden in plaats van unifor­men, dan ben je toch echt bezig met geschiedvervalsing.”

Arnoud-Jan Bijsterveld vult aan: “In­derdaad, het is heel jammer dat dat zo moet, want het zijn juist de stevige cul­tuurhistorisch gefundeerde verhalen die de sleutel zijn naar de nieuwe generatie. Die is op zoek naar authenticiteit!”

Uit de zaal komt de opmerking dat de aanwezigheid van Federatief Joods Nederland wordt gemist. Dat had verheldering kunnen geven. We heb­ben Joods Federatief Nederland niet uitgenodigd omdat we niet de discussie wilden overdoen, maar juist de beleids­matige kant van de zaak wilden laten zien.Jeroen van den Eijnde vraagt of het niet nuttig zou zijn als er landelijk meer kaders worden gecreëerd, zodat je die discussie niet lokaal hoeft te voeren met Federatief Joods Nederland en je niet al die veenbranden krijgt. Arnoud-Jan Bijsterveld vindt dat een goede sugges­tie. Hij dankt de panelleden en mensen in de zaal voor hun bijdrage en sluit de discussie af.

 

Tijdens het symposium brachten de deelnemers een bezoek aan de speciaal hiervoor ingerichte exposi­tie De verbeelding van herinneren en herdenken.

Voor dit symposium was de deelnemers gevraagd of zijn zichzelf in een daarvoor speciaal ingerichte ruimte een presentatie konden geven van hun eigen herdenkings monument.  Van het monument SAWAH BELANDA was een foto gemaakt en ook het boekje kon gepresenteerd worden. Tijdens de pauze gedurende het symposium konden belangstellenden hier kennis van nemen.  Er bleek volop belangstelling voor ons monument., waarbij uitleg gegeven kon worden over de achtergronden etc. Het was opvallend dat dit tijdens het symposium het enige Indische monument was , waar een presentatie over werd gegeven. Niet geheel verwonderlijk omdat de meeste andere deelnemers stil stonden bij de beëindiging van de 2e wereldoorlog in Europa. Tijdens het symposium werd 15 augustus minder prominent benoemd. Juist door de aanwezigheid van Monument SAWAH BELANDA kon ook dit onder de aandacht worden gebracht.

 

Onze inbreng: Joyce en Marion Bloem,Sawah Belanda, Arnhem 2006

Schuin tegenover Museum Bronbeek in Arnhem ligt het land-art monument ‘Sawah Belanda’, opgedragen aan Indische mensen in Nederland en aan hun vertelcultuur. Het is een initiatief van Joyce en Marion Bloem. Kunstenaar Joyce Bloem ontwierp het parkachtige monument als grasland met natte rijstvelden, omgeven door zeven granieten bladzijden. Daarop staan tekstflarden uit een denkbeeldig boek, door auteur Marion Bloem geschreven op basis van haar fantasie en eigen herinneringen. Onder elke bladzijde ligt een tweede blad, waarop de bezoeker van het landschap zijn eigen herinne­ring denkbeeldig kan invullen. Jaarlijks komen Nederlanders van Indonesische komaf naar het veld toe om, als een ritueel, zaadjes te planten en stil te staan bij hun herinneringen aan de Jappenkampen. Daarmee is het monument ook een locatie om met anderen het Aziatische oorlogsverleden te herdenken.

De middag werd gevuld met toespraken van:

Erik Somers, is historicus en verbonden aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocidestudies (NIOD).

In 2014 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam op de studie De oorlog in het museum. Herinnering en verbeelding.

e.somers@niod.knaw.nl

Erik van den Dungen is directeur van Het Oorlogsmuseum Overloon.

Dr. Liesbeth Hoeven is als postdoconderzoeker en projectmanager verbonden aan Tilburg University.

Op 21 januari 2015 promoveerde zij op haar onderzoek Een boek om in te wonen. De verhaalcultuur na Auschwitz. E.J.Hoeven@tilburguniversity.edu

 

Het volledige verslag van het symposium op te vragen bij het bestuur Sawah Belanda. De bijdragen in deze bundel geven stof tot nadenken en nodigen uit om verder te praten. Het symposium krijgt dan ook een vervolg op internet. Op www.erfgoedbrabant.nl/herinneringscultuur kunt u meer vinden over het thema van het symposium: herinneren en herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Zo vindt u hier de PowerPoint presentatie van Esther Captain van Nationaal Comité 4 & 5 mei, informatie over de diverse publicaties van de sprekers, de foto’s van de expositie, de filmbeelden van de eerste herdenking in Waalre en een greep uit de nieuwsberichten over soms moeizame herdenkingen zoals die in het panel aan de orde kwamen.